صدها رسانه در ۷۰ کشور جهان روز دوشنبه در اقدامی نمادین صفحات نخست و برنامههای خود را سیاه کردند تا اعتراض خود را به قتل خبرنگاران فلسطینی توسط ارتش اسرائیل در غزه اعلام کنند. این «اعتراض هماهنگ رسانهای» که با سازماندهی گزارشگران بدون مرز (RSF) و کارزار جهانی آواز اجرا شد، با صدور بیانیهای خواستار پایان مصونیت جنایتکاران اسرائیلی علیه خبرنگاران غزه، اعطای دسترسی مستقل مطبوعات خارجی به نوار غزه و تخلیه اضطراری خبرنگاران زخمی شده است. به اذعان سازمانهای بینالمللی و رسانههای معتبر، از آغاز جنگ غزه در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ تاکنون دستکم ۲۴۷ خبرنگار فلسطینی در جریان عملیات نظامی اسرائیل جان باختهاند؛ آماری که بهطور گسترده از سوی دفتر حقوق بشر سازمان ملل متحد و دیگر نهادها اعلام شده است.
ابعاد حرکت هماهنگ رسانهای
این اعتراض جمعی بیسابقه برای نخستینبار در تاریخ رسانهها اتفاق افتاد. طبق گزارش RSF، بیش از ۲۵۰ رسانه خبری در بیش از ۷۰ کشور با انتشار صفحات نخست سیاهشده (یا قطع پخش برنامهها) به جنایات اسرائیل اعتراض کردند. در نسخههای چاپی، صفحات روی جلد کاملا سیاه و حاوی پیام کوتاه «حمایت از خبرنگاران غزه» منتشر شد. رسانههای آنلاین و سایتها نیز صفحه اول خود را تار یا بنر حمایتآمیز نصب کردند و بخش زیادی از شبکههای تلویزیونی و رادیویی بهطور موقت پخش برنامههای معمول را متوقف کردند.
شرکتکنندگان این کارزار که از نشریات مشهور بینالمللی مانند الجزیره (قطر)، ایندیپندنت (انگلیس)، لوموند (فرانسه)، درگریتلژامای (هلند)، آسوشیتدپرس، رویترز و دیگر شبکههای خبری نامدار بودند، بیانیهای مشترک منتشر کردند. در این بیانیه چهار خواست اصلی مطرح شد:
تأمین امنیت خبرنگاران فلسطینی و پایان بخشیدن به مصونیت جنایتکاران اسرائیلی.
اعطای دسترسی آزاد و مستقل رسانههای بینالمللی به نوار غزه.
پذیرش و حمایت کشورها از خبرنگاران فلسطینی زخمی یا آوارهای که به خروج نیاز دارند.
فشار جهانی و حقوقی بر اسرائیل برای توقف حملات به خبرنگاران؛ از جمله فراخوان به شورای امنیت سازمان ملل متحد و پیگیری شکایتها در دادگاه بینالمللی کیفری.
این خواستها برگرفته از قطعنامههای بینالمللی است. دبیرکل یونسکو نیز در بیانیههای اخیر خود بارها بر ضرورت اجرای قطعنامه ۲۲۲۲ شورای امنیت (۲۰۱۵) تأکید کرده است؛ قطعنامهای که خبرنگاران را بهمثابه غیرنظامیان محافظت میکند.
تصویر فوق فهرست نام خبرنگاران کشتهشده فلسطینی را نشان میدهد که بر اساس گزارش الجزیره تاکنون ۲۷۸ خبرنگار و عوامل رسانهای در جنگ غزه جان خود را از دست دادهاند. از میان آنها، «انس الشریف» خبرنگار برجسته الجزیره در جریان بمباران یک چادر مطبوعاتی در مقابل بیمارستان الشفا به قتل رسید. در حمله ۲۵ اوت نیز که به بیمارستان ناصر در خانیونس اصابت کرد، پنج خبرنگار بینالمللی از جمله عکاس رویترز و خبرنگار الجزیره کشته شدند. افزون بر این، حدود یک سال است که اسرائیل ورود خبرنگاران خارجی به غزه را بهطور کامل ممنوع کرده و تنها راه پوشش خبری جنگ برای گزارشگران بینالمللی، همراهی اجباری با واحدهای ارتش اسرائیل است. بدینترتیب گزارشگران مستقل غزه، همزمان در معرض خطر شدید مواجه شدن با حملات هدفمند و فیلمبرداری از فجایع انسانی قرار گرفتهاند.
جنبههای حقوق بشری و بینالمللی
شهادت خبرنگاران در جنگ غزه از نظر حقوق بینالملل یک فاجعه تلقی میشود. آژانسهای خبری و نهادهای جهانی بارها یادآور شدهاند که خبرنگاران، «چشمان و گوشهای جهان» در بحرانها هستند و هدف قرار دادن آنان نقض آشکار قوانین بشردوستانه بینالمللی است. اودری آزولای، مدیرکل یونسکو، کشته شدن خبرنگاران را غیرقابل قبول خوانده و خواستار تحقیق جامع و شفاف در مورد این حملات شده است.
دفتر حقوق بشر سازمان ملل در ژنو نیز با استناد به گزارشهای میدانی اعلام کرد که «کشتار پنج خبرنگار دیگر در بیمارستان ناصر» تاکنون شمار کشتهشدگان این قشر را به ۲۴۷ نفر رسانده و این وضعیت «باید جهان را به واکنش وا دارد.» سخنگوی دفتر حقوق بشر افزود که نقض مصونیت خبرنگاران باید به شدت محکوم شود و عاملان باید در دادگاه صالح محاکمه شوند. آقای بثوت بروتین، مدیرکل RSF، تأکید کرده «این نه فقط جنگ علیه غزه، که جنگ علیه روزنامهنگاری است. بدون خبرنگاران، چه کسی از قحطی خبر خواهد داد؟ چه کسی جنایات جنگی را افشا خواهد کرد؟»
در واکنش به این رویدادها، اتحادیه بینالمللی روزنامهنگاران (IFJ) اعلام کرد که در چنین بحرانی «حق مردم به دانستن حق اولویتداری است» و خواستار شکلگیری «معاهده بینالمللی جدیدی برای تأمین امنیت روزنامهنگاران» شد.
به موازات آن، دبیرخانه کمیته حمایت از روزنامهنگاران (CPJ) نیز اقدامات اسرائیل را «شدیدترین و عمدیترین تلاش برای کشتن خبرنگاران در تاریخ» توصیف کرده و خواهان مجازات عاملان شده است.
افزون بر این، سازمانهای اسلامی نیز مواضع مشابهی داشتهاند؛ برای نمونه فدراسیون خبرگزاریهای سازمان همکاری اسلامی (OIC) کشتار خبرنگاران در غزه را «نقض آشکار قوانین و استانداردهای بینالمللی» خوانده و از جامعه جهانی خواسته است در برابر «سرکوب حقیقت و سانسور خبری» که توسط رژیم اسرائیل اعمال میشود، اقدام کند.
از سوی مقابل، مقامات اسرائیلی این کارزار رسانهای را «بیانیه سیاسی علیه اسرائیل» خواندند و آن را نشانه «سوگیری مطبوعاتی گسترده» توصیف کردند. وزارت خارجه اسرائیل مدعی شد پوشش خبری رسانههای جهان «بازتاب دروغپردازیهای حماس» است و هر گونه فعالیت رسانهای مستقل در نوار غزه را غیرمنتقدانه گزارش میدهد. همچنین سخنگوی ارتش اسرائیل پس از انفجار بیمارستان ناصر گفت هدفگیری خبرنگارانی مانند انس الشریف عمدتا از سوی حماس بوده است، گرچه شواهد محکمهپسند ارائه نکرده و از دسترسی ناظران بینالمللی به محل حملات جلوگیری میکند.
جایگاه روزنامهنگاری در بحرانهای انسانی
همهساله در جهان درگیریهای متعددی روی میدهد، اما جنگ غزه یکی از خطرناکترین بحرانها برای حرفه خبرنگاری بهشمار میرود. محافل رسانهای تأکید میکنند که خبرنگاران در مناطق جنگی نهتنها وظیفه اطلاعرسانی دارند، بلکه نقش انساندوستانهای نیز ایفا میکنند؛ از گزارش شرایط شکننده آوارگان تا افشای شواهد جنایتهای جنگی. به همین دلیل، مرگ هر خبرنگار فلسطینی مانند «مرگ یک پدر» یا «خواهر» برای دیگر گزارشگران جهان است که از نزدیک شاهد خطرات این شغل بودند. علاوه بر این، سانسور اطلاعات در غزه - به دلیل محاصره رسانهای - میزان آگاهی افکار عمومی جهان از واقعیتهای جنگ را کاهش داده است. در غیاب خبرنگاران مستقل، مردم جهانی تنها از طریق گزارشهای محدود و کنترلشده میتوانند از اوضاع خبر پیدا کنند. به همین جهت کارشناسان رسانه معتقدند اعتراض روزنامهها و شبکهها میتواند فضای اطلاعاتی را شکسته و واقعیتها را به جهانیان منتقل کند.
تأثیر بر افکار عمومی و پیامدها
این حرکت هماهنگ رسانهای بیشک در سطح جهان بازتاب فراوانی داشت. انتشار صفحات سیاه و گزارش رسانهها از آن، توجه افکار عمومی به سرکوب رسانهای در غزه را افزایش داد و بسیاری از کاربران شبکههای اجتماعی را واداشت با هشتگهایی مانند #PressOnGaza و #GazaJournalists همدلی کنند. تحلیلگران میگویند این اقدام میتواند فشار سیاسی بر دولتها را نیز افزایش دهد؛ چراکه تداوم سانسور خبری در غزه، حقوق بشر و آزادی بیان را زیر سؤال میبرد. همچنین پیوند دادن موضوع خبرنگاران با کشتار غیرنظامیان و قحطی در غزه، باعث شده که منتقدان اسرائیل اعتقاد پیدا کنند که جهان در صورت ادامه ممانعت از گزارش آزاد، در قبال فجایع رخداده شریک خواهد بود.
در آینده نزدیک، ممکن است این کمپین تأثیرات عملی نیز بگذارد. دستکم چهار شکایت جنگی علیه اسرائیل در دادگاه کیفری بینالمللی تنظیم شده است که یکی از محورهای آن، کشتار عمدی خبرنگاران است. علاوه بر این، برخی فعالان بینالمللی از سازمان ملل خواستهاند در نشست مجمع عمومی پیشرو، درباره وضعیت آزاد خبررسانی در غزه بحث شود. کارشناسان مطبوعاتی پیشبینی میکنند که این حرکت نمادین، برای خود جامعه خبرنگاری نیز انگیزه و حس مسئولیت جدیدی ایجاد خواهد کرد؛ همانگونه که «اتحادیه روزنامهنگاران بریتانیا» همزمان با برپایی تجمعی در مقابل دفتر نخستوزیری لندن خواستار اقدام فوری دولتها برای نجات خبرنگاران غزه شد.
در مجموع، اقدام بیسابقه رسانههای جهان نشان داد که علیرغم پوشش محدود جهانی از فاجعه غزه، صدای خبرنگاران فلسطینی هنوز شنیده میشود و همبستگی خبری میتواند ضامن هشیاری افکار عمومی در بحرانهای انسانی باشد.
در چشمانداز بلندمدت، این حرکت میتواند به تقویت فشار افکار عمومی بر دولتها برای حمایت از آزادی رسانهها و پاسخگو کردن عاملان جنایات کمک کند، گرچه تداوم روند فعلی جنگ و تنگنای دسترسی به اطلاعات، کارزار گزارشگری در غزه را همچنان دشوار و خطرناک نگه میدارد.