علیه دشمن مشترک
نشست اضطراری سران کشورهای اسلامی و اتحادیه عرب در دوحه در ۲۴ شهریور ۱۴۰۴، واکنشی مستقیم به حمله هوایی رژیم صهیونیستی به محل اجلاس رهبران مقاومت فلسطینی در قطر بود. حمله‌ای که ناخواسته اراده جمعی امت اسلامی را بیدار کرده است. این حمله – که از سوی رئیس‌جمهور ایران «تجاوز به دیپلماسی» خوانده شد – شکاف عمیق و طولانی‌مدت در نظام بین‌الملل را عیان کرد و بر ضرورت ایجاد یک موضع مشترک عربی–اسلامی تأکید گذاشت. متن و فضای این نشست به وضوح نشان داد که کشورهای عربی و اسلامی اکنون در «آخرین فرصت» برای بازتعریف سیاست خود در قبال اسرائیل قرار دارند.
پیام محوری سخنان پزشکیان
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران در سخنرانی خود چند محور کلیدی را مطرح کرد: محکومیت شدید حمله به دوحه، به‌عنوان نمونه بارز «تروریسم دولتی» و گسترش دامنه نسل‌کشی از غزه به خاک قطر، انتقاد از مصونیت رژیم صهیونیستی در عرصه بین‌المللی، با اشاره به وتوهای آمریکا، توافق‌های اقتصادی اروپایی و فلج شدن نظام قضایی جهانی توصیف ساختارمند جنایات اسرائیل به‌عنوان بخشی از دکترین پاکسازی قومی و توسعه‌طلبی، نه رخدادهای مقطعی. فراخوان به اقدام عملی و نه صرفا محکومیت لفظی: انزوای متجاوز، قطع حمایت مالی و تسلیحاتی، پاسخگویی رهبران در دادگاه‌های بین‌المللی و پایان دادن به استانداردهای دوگانه. این لحن نشان داد که ایران تلاش دارد با بهره‌گیری از «فرصت تاریخی»، دستور کار نشست را از سطح بیانیه‌های نمادین به حوزه تصمیم‌گیری واقعی سوق دهد.
در متن، سخنان پزشکیان بر هم‌پوشانی سه عنصر «حمله به قطر»، «نسل‌کشی در غزه» و «مصونیت ساختاری اسرائیل» استوار بود. در فرامتن، اما چند نکته برجسته است. تغییر موقعیت قطر از یک میزبان بی‌طرف به قربانی مستقیم حملات اسرائیل که می‌تواند همدلی بیشتری در جهان عرب و اسلام برانگیزد. پیام صریح این بود که هیچ کشور عربی از حملات مصون نیست و ادامه روابط امنیتی - اقتصادی با اسرائیل عملا امنیت نمی‌آورد. همچنانکه شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر در آغاز این نشست، گفت: « کشورم در معرض تجاوز خائنانه قرار گرفت که طی آن محل اسکان خانواده های رهبران حماس و هیئت مذاکره کننده آن هدف قرار گرفت. اگر اسرائیل به دنبال ترور رهبران سیاسی جنبش حماس است، پس چرا با آنها مذاکره می کند؟ اسرائیل برای تجزیه سوریه اقدام می کند، اما نقشه هایش هرگز کاری از پیش نخواهد برد. نتانیاهو رویای تبدیل شدن منطقه عربی به منطقه نفوذ اسرائیل را در سر می پروراند، که توهم خطرناکی است. دولت افراط گرایان در اسرائیل، سیاستهای تروریستی نژادپرستانه را همزمان به پیش می برد.»
مواضع سران کشورهای اسلامی علیه رژیم صهیونیستی
«حسین ابراهیم طاها» دبیرکل سازمان همکاری اسلامی هم در سخنانی در نشست دوحه گفت: این نشست برای اتخاذ موضع یکپارچه و قاطعانه در برابر تجاوز وحشیانه اسرائیل، نشست مناسبی است. وی افزود: «ما این تجاوز آشکار به کشور قطر و حاکمیت و تمامیت ارضی آن را به شدت محکوم می کنیم.» طاها گفت: «از شورای امنیت سازمان ملل می خواهیم به مسئولیت خود برای بازخواست اسرائیل به خاطر جنایاتش عمل کند.» احمد ابوالغیط دبیرکل اتحادیه عرب هم در سخنانی گفت که تجاوز اسرائیل به حاکمیت قطر، تمام مرزها و اصول انسانی را زیر پا گذاشت. محمد شیاع السودانی نخست وزیر عراق هم در سخنانی با محکوم کردن تجاوز اخیر رژیم صهیونیستی به دوحه گفت: «ادامه سیاستهای اسرائیل بدون هرگونه بازدارندگی منجر به افزایش بی ثباتی خواهد شد و امنیت را برای هیچ طرفی محقق نخواهد کرد.» وی افزود: «پیشنهاد می دهم که تجاوز به هر کشور عربی یا اسلامی به عنوان تهدید علیه تمام کشورهای عربی و اسلامی قلمداد شود.» وی همچنین از پیشنهاد تشکیل کمیته عربی اسلامی مشترک برای انتقال موضع کشورهای اسلامی و عربی به شورای امنیت و طرفهای بین المللی خبر داد. عبدالله دوم پادشاه اردن هم در سخنانی گفت: «امنیت قطر، امنیت ما و ثبات آن، ثبات ما است و ما بر حمایت کامل خود از این کشور تاکید می کنیم. پاسخ ما به تجاوز اسرائیل به قطر، باید صریح و قاطع باشد.» پادشاه اردن اظهار داشت: «تجاوز به قطر ثابت می کند که تهدید اسرائیل حد و مرزی ندارد.» عبدالفتاح السیسی رئیس جمهوری مصر هم گفت: «هشدار می دهم که رفتارهای افسارگسیخته اسرائیل، می تواند سبب گسترش دامنه نزاع و برهم زدن ثبات در منطقه شود.» وی افزود: «اسرائیل باید این نکته را درک کند که امنیتش هرگز با نیروی زور محقق نخواهد شد، بلکه با احترام به قانون و حاکمیت کشورها محقق می شود.» السیسی گفت: «قلدرمآبی و زورگویی اسرائیلی مستلزم آن است که ما دیدگاه مشترکی درباره امنیت و همکاری منطقه ای داشته باشیم.» وی در ادامه تاکید کرد: «مصر بار دیگر بر مخالفت کامل خود با هرگونه پیشنهادی که هدف از آن کوچاندن فلسطینیان از سرزمینشان باشد، تاکید می کند.» السیسی ادامه داد: «زمان آن فرا رسیده تا موضع جدی و قاطعانه ای برای حل مسئله فلسطین اتخاذ کنیم.»
تجاوزات روزافزون اسرائیل تهدیدی مستقیم علیه کشورهای منطقه
رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه هم در سخنانی با محکوم کردن تجاوز اخیر رژیم صهیونیستی به دوحه گفت: «تجاوزات روزافزون اسرائیل، تهدید مستقیمی علیه منطقه ما به شمار می رود. تجاوزات اسرائیل امروز قطر را هدف قرار داد، کشوری میانجی که برای صلح تلاش می کند.»
اردوغان با تاکید بر ضرورت اقدام عملی کشورهای عربی و اسلامی در واکنش به تجاوزات رژیم صهیونیستی گفت: «سیاستمداران اسرائیلی، توهماتی درباره آنچه اسرائیل بزرگ می خوانند، را تکرار می کنند.» وی اظهار داشت: «باید اسرائیل را تحت فشار اقتصادی قرار داد، تجارب گذشته، موفقیت این فشارها را ثابت کرده است.» اردوغان گفت: «کوچاندن ملت فلسطینیان و نسل کشی و تجزیه سرزمینی را نمی پذیریم.»
ابومازن رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین هم در سخنانی گفت: «تجاوز اسرائیل به قطر را به شدت محکوم کرده و از جامعه بین المللی می خواهیم اسرائیل را بازخواست کنند.»
وی افزود: «تعرض به هر کشور عربی یا اسلامی، تعرض به امنیت مشترک ماست.»
ابومازن گفت: «باید اقدامات عملی برای جلوگیری از تکرار تجاوزات اسرائیل انجام شود. دولت افراطی در «اسرائیل» نمی‌تواند شریکی برای امنیت در منطقه ما باشد.»
ولیعهد کویت در سایه غیبت امیر این کشور در نشست دوحه، تجاوز رژیم صهیونیستی به قطر را تهدید آشکار علیه امنیت منطقه ای قلمداد کرد و اظهار داشت: «تجاوزات اسرائیل، منطقه را به سمت هرج و مرج می کشاند و باید اقدامات جدی برای توقف تجاوزات هدفمند اسرائیل اتخاذ کرد.»
وی افزود: «بر حمایت کامل خود از اقداماتی که دولت قطر برای حفظ امیت و ثبات خود اتخاذ کند، تاکید می کنیم.»
رئیس شورای ریاستی لیبی هم در سخنانی گفت: «تجاوز اسرائیل به قطر، تجاوز به تمام امت اسلام و کشورهای عربی است.» وی بر ضرورت اتخاذ موضع یکپارچه در شورای امنیت علیه تجاوز به قطر و اقدام جدی برای متوقف کردن جنگ علیه غزه تاکید کرد.
مالزی: روابط تجاری و دیپلماتیک با اسرائیل باید قطع شود
انور ابراهیم، نخست وزیر مالزی هم در سخنانی، تجاوز رژیم صهیونیستی به دوحه را وحشیانه خواند و به شدت محکوم کرد. وی گفت: «باید به شجاعت لازم برای اتخاذ موضع عملی در برابر تجاوزات مستمر اسرائیل آراسته
شد.»
نخست وزیر مالزی تاکید کرد: «محکومیت هرگز تجاوزات را متوقف و فلسطین را آزاد نخواهد کرد، بلکه باید تحریمهایی را علیه اسرائیل اعمال کرد.» وی تصریح کرد که روابط تجاری و دیپلماتیک با اسرائیل باید قطع شود.
شهباز شریف نخست وزیر پاکستان هم در نشست اضطراری سران کشورهای اسلامی و عربی گفت: «تجاوز آشکار به کشور قطر که نقض حاکمیت این کشور بشمار می‌رود را به شدت محکوم می‌کنیم.»
وی با بیان اینکه تجاوز اسرائیل به قطر، بلندپروازی‌های این رژیم را نشان می‌دهد، افزود: «پاکستان از تشکل یک گروه اقدام عربی اسلامی برای اتخاذ تصمیمات عملی علیه اسرائیل حمایت می‌کند.» شریف گفت: «خواستار توقف عضویت اسرائیل در سازمان ملل متحد و اجرای راهکار دودولتی هستیم.»
رئیس پارلمان قزاقستان هم در سخنانی اظهار داشت: «تجاوز اسرائیل به قطر را به شدت محکوم می کنیم، موضع ما روشن است، خواهان حل تمام بحرانها به شکل مسالمت آمیز و بر اساس اصول قوانین بین المللی هستیم.»
معاون نخست وزیر عمان هم در سایه غیبت سلطان این کشور در نشست دوحه گفت: «امنیت قطر نه تنها امنیت منطقه خلیج فارس بلکه امنیت تمام کشورهای عربی و اسلامی است.» وی افزود: «ما خواهان آن هستیم تا این کنفرانس، آغازی برای تحرک جدی برای پایان دادن به اشغالگری و توقف تجاوزات آن باشد.»
بیدار شدن از خواب غفلت؟
چالش نخست دودستگی کشورهای عربی - برخی همچنان به توافقات عادی‌سازی پایبندند، برخی در فکر فاصله‌گیری. نشست دوحه در پی شکستن این دوگانگی است. همچنانکه رئیس‌جمهور لبنان در نشست دوحه، خواستار صلح با اسرائیل شد! به نظر می‌رسد برخی از کشورهای اسلامی قصد بیدار شدن از خواب غفلت ندارند و همچنان چشم امیدشان به آمریکا و اسرائیل است.
چالش دوم فشارهای غربی - هر تصمیم الزام‌آور (مثل قطع روابط یا تحریم تسلیحاتی) با واکنش تند ایالات متحده مواجه می‌شود.
حمله به قطر به‌عنوان شوک مشترک می‌تواند زمینه‌ساز یک اجماع تازه باشد؛ اجماعی که از «محکومیت لفظی» فراتر رود. در صورت توافق، می‌توان کارگروه‌های مشترک امنیتی، حقوقی و رسانه‌ای برای پیگیری پاسخگویی اسرائیل تشکیل داد و با اهرم‌های مالی و تجاری بر حامیان آن فشار آورد.
مقایسه با نشست‌های پیشین و تحول در ادبیات
برخلاف بسیاری از اجلاس‌های پیشین سازمان همکاری اسلامی که اغلب با بیانیه‌های سیاسی نرم پایان می‌یافت، نشست دوحه دارای زبان تندتر بود. همچنین، اشاره مکرر به «تروریسم دولتی»، «نسل‌کشی» و «تجاوز به دیپلماسی» نشان می‌دهد که شرکت‌کنندگان قصد دارند اسرائیل را در جایگاه متهم حقوقی و نه صرفا سیاسی قرار دهند.
آزمون صداقت: از شعار تا تحریم و قطع روابط
اغراق نیست اگر بگوییم حیات اقتصادی آمریکا به وضوح به منافع آن با کشورهای حوزه خلیج فارس بستگی دارد، به‌عنوان مثال آمریکا برای پایین نگه داشتن قیمت انرژی باید با کشورهای حوزه خلیج فارس همکاری کند؛ در غیر این صورت اقتصاد ایالات متحده وارد حالت رکود تورمی خواهد شد که می‌تواند منجر به بحران مالی جدیدی برای این کشور شود که کمتر از بحران مالی سال 2008 نیست، علاوه بر آن، حجم قراردادهای امضاشده توسط ترامپ در سفر خود به کشورهای عربی منطقه در ماه مه گذشته از سه تریلیون دلار فراتر رفته و 1.2 تریلیون دلار آن تنها با قطر بوده است. سرمایه‌گذاری کشورهای حوزه خلیج فارس در آمریکا از جمله اوراق قرضه خزانه‌داری هم از 2 تریلیون دلار بیشتر است. بنابراین کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس در حوزه اقتصادی می‌توانند فشارهایی را به آمریکا وارد سازند، تا جلوی یاغی‌گری های رژیم‌صهیونیستی را بگیرد اما آیا جرأت چنین تصمیم‌گیری شجاعانه‌ای دارند؟
هرچند که نشست اضطراری سران کشورهای اسلامی در دوحه، نقطه عطفی در مواجهه عربی - اسلامی با اسرائیل است و حداقل در این نشست اسرائیل به‌عنوان عنصر نامطلوب و دشمن کشورهای اسلامی و منطقه معرفی شد و همین دشمن مشترک می‌تواند انگیزه وحدت را در جهان اسلام احیا کند، اما در نهایت، موفقیت این نشست در گروی آن است که آیا کشورهای عربی و اسلامی حاضرند هزینه تصمیم‌های قاطع را بپردازند یا نه. اگر این «فرصت آخر» از دست برود، احتمالا منطقه با چرخه‌ای جدید از خشونت و بی‌ثباتی روبه‌رو خواهد شد.
