یارانه باید به همه برسد
مراسم ۱۶ آذر امسال در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، یکی از دیگر از مواجهههای مستقیم رئیسجمهور با فضای دانشجویی پس از انتخابات بود؛ مواجههای که نهتنها حالوهوای واقعی محیط دانشگاه را آشکار کرد، بلکه نخستین تصویر جامع از خطمشی گفتوگویی و مسألهمحور دولت را ارائه داد. فضای مراسم، برخلاف برخی مناسبتهای رسمی، کاملا سیاسی، انتقادی و همراه با طرح صریح مطالبات بود. در یکسو، رئیسجمهور تلاش کرد تصویری از دولت خود بهعنوان «دولت گفتوگو، عقلانیت و پرهیز از دوگانهسازی» ارائه دهد و از سوی دیگر، دانشجویان با مجموعهای گسترده از پرسشها، انتقادات و دغدغهها، از او خواستند در برابر مشکلات ساختاری کشور موضعی روشنتر، اجراییتر و زمانبندیشدهتر اتخاذ کند. آنچه این مراسم را برجسته کرد، نه صرفا سخنان رئیسجمهور، بلکه تقابل دو سطح از واقعیت بود: واقعیتی که پزشکیان آن را «انباشتی از ناترازیها، وعدههای اجرانشده و مدیریتهای ناکارآمد» توصیف میکند و واقعیتی که دانشجویان آن را «بحران اعتماد عمومی، سردرگمی سیاستی و نبود تصویر روشن از اصلاحات» میدانند. این گزارش تلاش میکند مهمترین محورهای سخنان پزشکیان و نکات و پرسشهای مطرحشده از سوی دانشجویان را در چارچوبی تحلیلی و متوازن بازسازی کند.
تأکید رئیسجمهور بر گفتوگوی اخلاقی و پرهیز از ادبیات تخریبی
پزشکیان در ابتدای سخنان خود، در فضایی که معمولا با طرح پرسشهای جدی همراه بود، تلاش کرد چارچوب اخلاقی بحث را تعیین کند. او با استناد به آیات قرآن، بر ضرورت دوری از تمسخر، تهمتزنی و انگزنی تأکید کرد و گفت جامعه دانشگاهی باید فضای نقد مبتنی بر استدلال را احیا کند. این بخش از سخنان او حاوی یک پیام سیاسی ضمنی بود: دولت جدید نمیخواهد با ابزارهای تقابلی به مواجهه با اعتراضات دانشجویی بپردازد، بلکه تلاش دارد سطح گفتوگو را بالا ببرد.
معنای این رویکرد در سطح سیاست عمومی، اعتراف به وجود شکاف گفتمانی میان مردم و حاکمیت است. پزشکیان با اشاره به مشارکت پایین در انتخابات، بر این نکته اصرار کرد که «کسانی که پای صندوق نیامدند، دشمن نیستند» و نباید در سازوکار قدرت، مرزبندیهای خودی و غیرخودی بازتولید شود. این گزاره، در سنت سیاسی جمهوری اسلامی کمسابقه نیست، اما در عمل کمتر اجرا شده است؛ به همین دلیل، اشاره مکرر او به «ضرورت شنیدن صداهای بیرون از صندوق رأی» معنایی فراتر از یک موضعگیری اخلاقی داشت و ناظر به بازتعریف سرمایه اجتماعی دولت تلقی شد.
نقد ساختارهای ناکارآمد و اعتراف به نقش همه دولتها و مجالس در وضع موجود
یکی از بخشهای سخنان پزشکیان، اعتراف به نقش همه جریانها از چپ و راست تا دولتهای اخیر و مجالس گذشته در ایجاد وضعیت کنونی بود. وی تأکید کرد که «مشکلات امروز تازه ایجاد نشده» و «هیچکس نمیتواند خود را مبرا بداند.» این بیان برای بخشی از دانشجویان پیام مثبتی داشت، زیرا در سالهای اخیر مسئولیتگریزی و انتقال تقصیر به دورههای قبل، یکی از گلایههای ثابت جامعه دانشگاهی بود.
اما در سطح تحلیل، این اعتراف شاید این پیام را دارد که؛ دولت قصد ندارد سیاستگذاری عمومی را بر پایه بحرانسازی و فرافکنی بنا کند، بلکه تلاش دارد نسخهای از «اصلاح ساختاری» ارائه کند که تنها با مشارکت سیاسی گستردهتر و همراهی بدنه کارشناسی محتمل است. در همین راستا، پزشکیان روی واژه «ناترازی» تأکید مکرر داشت؛ ناترازی در آب، برق، محیطزیست، صندوقهای بازنشستگی و حتی ناترازی میان گفتار و رفتار سیاستمداران.
دانشجویان در بیان دیدگاههای خود خواستار دریافت توضیحاتی درباره اینکه این ناترازیها چگونه و بر اساس چه سازوکاری قرار است اصلاح شوند، شده بودند. نقد اصلی دانشجویان این بود که «تشخیص مشکل کافی نیست؛ مردم بیش از تشخیص، منتظر راهحلاند.» همین فاصله میان تشخیص و راهحل در ادامه مراسم بهطور گستردهتری مطرح شد.
اقتصاد، کسری بودجه و پروژههای نیمهتمام؛ پزشکیان در برابر پرسشهای سخت
دانشگاه، بستر طبیعی طرح پرسشهای اقتصادی بود و اینبار نیز اقتصاد، محور اصلی گفتوگو بود. پزشکیان با ارائه تصویری از وضعیت بودجه کشور، تلاش کرد نشان دهد که دولت با محدودیتی بیسابقه در منابع روبهرو است. او از وجود «۷۰۰۰ همت پروژه نیمهتمام»، «بودجه با تنها دو درصد رشد»، «تورم ۳۰ تا ۵۰ درصد» و «صندوقهای بازنشستگی ورشکسته» سخن گفت و تأکید کرد که «دولت جدید نمیتواند وعده بدهد که پول ندارد.»
این بخش از سخنان، به ظاهر گزارش فنی یک وضعیت مالی بود، اما به معنای واقعی، نوعی «گفتن حقیقت به مردم» تلقی شد. بااینحال، دانشجویان در پرسشهای خود به چند محور حمله کردند:
پرسش نخست این بود که اگر دولت منابع ندارد، چرا برنامه روشنی برای «اصلاح اولویتبندی پروژهها» و «تعلیق پروژههای غیرضروری» ارائه نشده است؟
پرسش دوم به موضوع عدالت اقتصادی بازمیگشت. دانشجویان با اشاره به طرحهای یارانهای، پرسیدند چگونه دولت میخواهد میان «عدالت توزیعی» و «کارآمدی اقتصادی» جمع کند؟
پرسش سوم بر این نکته متمرکز بود که چرا دولت راهبرد مشخصی درباره اصلاحات ساختاری صندوقهای بازنشستگی اعلام نمیکند؟
پزشکیان در پاسخ تلاش کرد رویکردی صریح اتخاذ کند: «پروژه جدید نمیپذیریم»، «هر پروژهای که بودجهاش تأمین شد باید تکمیل شود» و «اگر تکمیل نشد، ما را محاکمه کنید.» این جملات از نظر سیاسی اهمیت بالایی دارد، زیرا نخستینبار است دولت مستقر چنین سطحی از پاسخپذیری را در سطح عمومی اعلام میکند، اما در سطح دانشگاهی، این پاسخها تنها بخشی از دغدغه را کاهش داد. از نگاه دانشجویان، هنوز پرسش اصلی پابرجاست: دولت چه برنامه مشخصی برای بازآرایی ساختار اقتصادی دارد، نه صرفا مدیریت بحران؟
مسأله بنزین و عدالت اجتماعی؛ نقطه حساس مواجهه دولت و جامعه
طبیعی بود موضوع قیمت بنزین بخشی جدی از مراسم را به خود اختصاص دهد. پزشکیان بار دیگر تأکید کرد که «یارانه فقط باید به همه مردم پرداخت شود» و «مدل کنونی، محرومان را بیشتر تحت فشار میگذارد.» بیان این موضع نشان میدهد دولت فعلا قصد ندارد در کوتاهمدت افزایش شدید قیمت را اجرا کند، اما همچنان بر ضرورت اصلاح این بخش تأکید دارد.
بخش مهمی از واکنش دانشجویان به این سخنان، بر تجربه تلخ سال ۹۸ و حساسیت جامعه به هرگونه تغییر قیمت متمرکز بود.
برخی دانشجویان در سخنرانیهای خود مطرح کردند که «هرگونه اصلاح اقتصادی باید همراه با شفافیت، زمانبندی و جلب اعتماد عمومی باشد؛ وگرنه به بحران اجتماعی منجر خواهد شد.» این نکته، یکی از همان شکافهای گفتمانی است که میان دولت و بدنه جامعه وجود دارد: سیاستهای اصلاحی بدون پشتوانه اعتماد عمومی، هزینهزا و بیاثر میشوند.
پزشکیان در پاسخ تلاش کرد با طرح مسأله چاپ پول و هزینه چهار میلیارد دلاری یارانه بنزین، نشان دهد که ادامه وضعیت موجود ناممکن است. اما باز هم دانشجویان انتظار داشتند برنامه زمانبندی شده و قابل سنجش ارائه شود. در واقع شکاف میان بیان کلی و نقشه اجرایی، همان شکافی است که عرصه سیاست امروز ایران را شکل میدهد.
برخورد با مسأله حجاب و رفتار اجتماعی؛ پزشکیان و نمونه تجربه شخصی
یکی از بحثهای حساس و پیچیده، مسأله حجاب بود. پزشکیان گفت: «حجاب با دستور حل نمیشود» و «باید اقناع کرد.» وی برای توضیح این رویکرد، تجربه شخصی خود در برخورد با فرزندانش را روایت کرد و گفت همانگونه که در خانواده گفتوگو راهحل است، در جامعه نیز باید با منطق و احترام تعامل کرد.
دانشجویان در واکنش به موضوع حجاب، دو محور انتقادی را مطرح کرده بودند؛ نخست اینکه «اقناع بدون اصلاح سیاستها ممکن نیست.» دوم اینکه «نمیتوان از مردم انتظار داشت به گفتار اعتماد کنند درحالیکه رفتار رسمی دستگاهها گاه در تضاد با این گفتار است.»
در واقع، دانشجویان گفتند اگر دولت واقعا به اقناع و گفتوگو باور دارد، باید این باور در سیاستگذاری رسمی نیز بازتاب پیدا کند. این همان نقطهای است که میان ادبیات سیاسی دولت و ساختار اجرایی کشور فاصله میاندازد.
دانشگاه، عملگرایی و دعوت به ورود به میدان
پزشکیان بارها در دانشگاهها از استادان و دانشجویان خواسته وارد میدان عمل شوند و این مراسم نیز از این قاعده مستثنی نبود. وی گفت: «نسخه نوشتن آسان است؛ این گوی و این میدان.» و حتی مثالهایی از زمینهای دانشگاهی و بیمارستانها زد که بهرغم واگذاری اختیار، بهرهوری لازم در آنها حاصل نشد.
این موضعگیری از یکسو پیامی جذاب برای نخبگان دارد و از سوی دیگر پرسشهای مهمی را ایجاد میکند. برخی دانشجویان در واکنش مطرح کردند که «ورود به میدان بدون اصلاح ساختارهای اداری و کاهش موانع بروکراتیک ممکن نیست.» همچنین گفته شد که «اختیار واقعی زمانی معنا دارد که ساختار قدرت امکان تصمیمگیری مستقل و ضمانت اجرایی برای دانشگاه ایجاد کند.»
بنابراین مسأله، صرفا «دعوت به عمل» نیست؛ بلکه ضرورت «بازطراحی نسبت دانشگاه و حکومت» است تا عملگرایی امکان اجرایی پیدا کند. این بخش از بحث، از سطح یک مراسم دانشجویی فراتر رفت و نشان داد دولت و دانشگاه برای شکلدهی یک مدل جدید از حکمرانی علمی باید وارد گفتوگویی عمیقتر شوند.
انرژی، محیطزیست و بحرانهای بلندمدت؛ پزشکیان و هشدارهای سخت
یکی از جدیترین بخشهای سخنان پزشکیان مربوط به بحران انرژی و محیطزیست بود. وی از کسری ۳۰ هزار مگاواتی برق، خطر فرونشست در تهران و شهرهای اطراف و کمبود آب سخن گفت و هشدار داد که ادامه روند فعلی میتواند به «بحرانهای غیرقابل برگشت» منجر شود.
دانشجویان، بهویژه دانشجویان حوزه محیطزیست و مهندسی، درباره این حوزه، خواستار ارائه نقشهای جامع برای مدیریت محیطزیست شده بودند. نقد اصلی آنان این بود که «دولتهای مختلف بارها درباره محیطزیست هشدار دادهاند، اما هیچوقت برنامه عملیاتی در سطح ملی اجرا نشده است.»
پزشکیان در پاسخ، از طرحهای جدید انرژی خورشیدی و نوسازی نیروگاهها سخن گفت، اما باز هم پرسش دانشجویان باقی ماند: «نقشه ملی کجاست؟ زمانبندی چیست؟ و ضمانت اجرایی آن چه خواهد بود؟»
سیاست خارجی و فشارهای بیرونی؛ واقعگرایی پزشکیان
پزشکیان در بخشهایی از سخنان خود، به فشارهای آمریکا و اسرائیل اشاره کرد و گفت «هیچ امیدی به کسی جز مردم و خدا ندارم.» این سخنان با استقبال بخشی از دانشجویان روبهرو شد که سیاست خارجی مستقل را لازمه امنیت ملی میدانند، اما برخی دانشجویان نیز پرسیدند که «دولت چه برنامهای برای کاهش هزینههای فشار خارجی و افزایش بهرهوری دیپلماسی دارد؟»
پزشکیان پاسخی مستقیم به این بخش نداد، اما در مجموع، پیام کلی وی این بود که «دولت به سیاست خارجی تند و دوگانهساز باور ندارد و به دنبال ثبات و عقلانیت است.» این جهتگیری، بخشی از گفتمان اصلی دولت از زمان شروع فعالیت آن بوده است.
مراسم روز دانشجو در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، بیش از آنکه یک جلسه رسمی باشد، نوعی «آزمایش اجتماعی - سیاسی» بود. از یکسو، پزشکیان تلاش کرد با زبانی شفاف، مبتنی بر اعتراف به مشکلات، پرهیز از تخریب و تأکید بر عقلانیت، تصویری از دولتداری متفاوت ارائه دهد. از سوی دیگر، دانشجویان نشان دادند که جامعه امروز ایران دیگر با تشخیص مسأله قانع نمیشود و خواهان «برنامه، زمانبندی و ضمانت اجرا» است.
نقاط قوت سخنان پزشکیان در این بود که واقعیتهای سخت کشور را کتمان نکرد، از مسئولیتگریزی پرهیز کرد و مسیر گفتوگو را به رسمیت شناخت، اما نقاط ضعف آن نیز قابل چشمپوشی نیست: همچنان فاصله میان گفتار و عمل دولت، میان تشخیص و راهحل و میان دعوت به مشارکت و ایجاد ساختارهای مشارکت، پابرجاست.
بااینحال، فضای باز و بیپرده این مراسم نشان داد که اگر دولت بتواند گفتوگو را بهصورت نهادی و مداوم ادامه دهد، ۱۶ آذر میتواند نقطه آغاز شکلدهی به یک مدل جدید رابطه میان دولت و دانشگاه باشد؛ مدلی که در آن، اختلافنظر نه تهدید، بلکه فرصت تلقی میشود.
