جهان در آستانه دگرگونی
کامران شیرازی، روزنامه‌نگار/ نشست اخیر سران گروه بریکس در ریودوژانیرو برزیل به‌عنوان گسترده‌ترین و سیاسی‌ترین اجلاس تاریخ این ائتلاف نوظهور جهانی، با انتشار بیانیه‌ای پرمحتوا و تاریخی به پایان رسید. در این بیانیه، سران بریکس نه‌تنها بر محورهای سنتی همکاری اقتصادی و چندجانبه‌گرایی تأکید کردند، بلکه با صراحتی بی‌سابقه به مسائل ژئوپلیتیکی و امنیت بین‌المللی پرداختند؛ از جمله محکومیت حملات نظامی آمریکا و رژیم صهیونیستی علیه جمهوری اسلامی ایران، مخالفت با اقدامات یک‌جانبه اقتصادی و ابراز نگرانی شدید از اوضاع فلسطین اشغالی. بر اساس بند ۲۱ بیانیه نهایی، حملات نظامی از ۱۳ ژوئن به تأسیسات غیرنظامی و هسته‌ای ایران، نقض صریح منشور ملل متحد و حقوق بین‌الملل خوانده شده و کشورهای بریکس با صدایی واحد علیه این تجاوزات موضع گرفته‌اند. این موضع‌گیری در شرایطی انجام شد که ایران به‌تازگی به‌عنوان یکی از اعضای جدید بریکس پذیرفته شده و حضور فعال در روندهای چندجانبه این بلوک رو به گسترش دارد.
سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران با تقدیر از این مواضع قاطع، بیانیه بریکس را نشانه‌ای از شکل‌گیری یک نظم نوین جهانی دانست که در آن، کشورهای جنوب جهانی صدای مستقل و قدرتمندی یافته‌اند. به گفته او، ایران از همراهی با چنین روندی تاریخی خرسند است و این تحول را آغاز «عصری نوین» در معادلات بین‌المللی ارزیابی می‌کند.
در نقطه مقابل، ایالات متحده به رهبری دونالد ترامپ با اعلام تهدیدی آشکار علیه کشورهای همراه با بریکس، سعی در مقابله با این همگرایی بین‌المللی داشته است. تهدید به تعرفه ۱۰ درصدی بر کشورهای همسو با بریکس از سوی واشنگتن، خود نشانه‌ای دیگر از جدی شدن شکاف‌های نظم بین‌المللی و تلاش آمریکا برای حفظ هژمونی متزلزل خود در برابر ائتلاف‌های جدید قدرت است.
دفاع از حاکمیت ایران و مقابله با نقض حقوق بین‌الملل
در جهان چندقطبی در حال شکل‌گیری، گروه بریکس از حاشیه به مرکز تحولات بین‌المللی حرکت کرده و اکنون به‌عنوان یکی از جدی‌ترین بازیگران نظم نوین جهانی مطرح است. اجلاس اخیر بریکس در ریودوژانیرو نه‌تنها نماد همگرایی اقتصادی کشورهای جنوب جهانی و شرق آسیا بود، بلکه به تریبونی برای ابراز مخالفت صریح با سیاست‌های مداخله‌جویانه غرب به‌ویژه ایالات متحده و رژیم صهیونیستی تبدیل شد.
انتشار بیانیه‌ای با مضمون محکومیت حملات اسرائیل و آمریکا به جمهوری اسلامی ایران، بازتابی از موضع‌گیری ژئوپلیتیکی جدید این بلوک است که حمایت آشکار از تهران را در بر دارد.
در بند ۲۱ بیانیه پایانی اجلاس سران بریکس، حملات نظامی علیه جمهوری اسلامی ایران به صراحت محکوم شده و این اقدامات نقض آشکار منشور سازمان ملل متحد و اصول حقوق بین‌الملل دانسته شده‌اند. در ادامه، نگرانی شدید اعضا نسبت به حملات عامدانه علیه تأسیسات صلح‌آمیز هسته‌ای ایران که تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فعالیت می‌کنند، ابراز شده است. چنین بیانیه‌ای در شرایطی صادر شده که برخی قدرت‌های غربی تلاش داشته‌اند با سکوت و یا مشروع‌سازی این اقدامات، حمایت غیرمستقیم از تجاوز به ایران را نشان دهند.
استقبال ایران از موضع قاطع بریکس
در واکنش به این بیانیه، سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران ضمن تقدیر از موضع جسورانه اعضای بریکس، در پیامی رسمی نوشت: «ایران از محکومیت قاطع و صریح تجاوزات نظامی اخیر رژیم اسرائیل و ایالات متحده توسط بریکس قدردانی می‌کند. این گروه اثرگذار از کشورها تأکید کرده‌اند که حملات عمدی به زیرساخت‌های غیرنظامی و تأسیسات هسته‌ای ایران نقض حقوق بین‌الملل است.»
عراقچی همچنین اجلاس اخیر بریکس را نماد شکل‌گیری یک نظم نوین جهانی دانست و نوشت: «اینجا در ریودوژانیرو، بیش از هر زمان دیگری آشکار شده است که تحولات عظیم اقتصادی و سیاسی در جهان ما در حال شکل‌گیری است. ایران این تحولات را به‌مثابه طلوع عصری نوین می‌داند و از حضور در این روند تاریخی استقبال کرده و خرسند است.»
تحول در ساختار و نقش‌آفرینی
از نخستین نشست گروه بریکس در سال ۲۰۰۹ (برزیل، روسیه، هند، چین) این ائتلاف در ابتدا تمرکز خود را بر مسائل اقتصادی قرار داده بود. با پیوستن آفریقای جنوبی و بعدا کشورهای دیگری چون ایران، اندونزی، مصر، اتیوپی و امارات در سال‌های اخیر، بریکس اکنون به بریکس پلاس تبدیل شده است. این توسعه کمی و کیفی، نه‌تنها توان اقتصادی گروه را افزایش داده، بلکه سطح نفوذ ژئوپلیتیکی آن را به‌طور بی‌سابقه‌ای گسترش داده است.
بریکس اکنون میزبان کشورهایی است که نزدیک به نیمی از جمعیت جهان و بیش از ۴۰ درصد تولید ناخالص داخلی جهانی را نمایندگی می‌کنند.
چنین قدرتی دیگر نه فقط در اقتصاد جهانی، بلکه در مسائل امنیتی، تغییرات اقلیمی، مقابله با یک‌جانبه‌گرایی و حتی تعیین معیارهای نظم جهانی حرف اول را می‌زند.
تحول در ماهیت بریکس: از همکاری اقتصادی به ژئوپلیتیک فعال
تحلیلگران بین‌المللی نظیر سرنگ شیدور از اندیشکده کوئینسی، معتقدند بریکس دیگر یک گروه صرفا اقتصادی نیست، بلکه به یک ائتلاف ژئوپلیتیکی تأثیرگذار تبدیل شده که حتی توانسته در مسائلی چون جنگ، اشغال و تحریم به اجماع چشمگیری دست یابد. اجلاس اخیر تمرکز ویژه‌ای بر غرب آسیا، آفریقا و جنوب آسیا داشت و برخلاف بیانیه‌های رایج غربی، در انتقاد از اسرائیل لحنی صریح، پیوسته و شدید اتخاذ کرد.
در بیانیه بریکس، اسرائیل در هفت مورد مختلف مورد انتقاد قرار گرفته، از جمله برای اشغال فلسطین، استفاده از گرسنگی به‌عنوان ابزار جنگی، هدف قرار دادن کارکنان بشردوستانه و نقض حاکمیت کشورهای منطقه مانند سوریه و لبنان.
پاسخ تهدیدآمیز آمریکا
همان‌طور که انتظار می‌رفت، واشنگتن به چنین موضع‌گیری بی‌سابقه‌ای با واکنش تند پاسخ داد. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده روز یکشنبه ساعاتی پس از انتشار بیانیه بریکس در حساب خود در شبکه اجتماعی «تروث سوشال» اعلام کرد: «هر کشوری که با سیاست‌های ضدآمریکایی بریکس همسو شود، با تعرفه اضافی ۱۰ درصدی مواجه خواهد شد.»
این تهدید به وضوح نشان‌دهنده نگرانی واشنگتن از شکل‌گیری ائتلافی قدرتمند و مستقل از بلوک غربی است که نه‌تنها در اقتصاد، بلکه در حوزه‌های سیاسی و امنیتی نیز فعال شده و تعادل قدرت جهانی را به چالش می‌کشد.
نقد یک‌جانبه‌گرایی غرب، از تحریم تا جنگ نرم
در متن بیانیه بریکس، علاوه بر نقد صریح حملات فیزیکی به ایران، سیاست‌های تجاری غرب نیز مورد نکوهش قرار گرفته است. گروه بریکس نسبت به افزایش اقدامات یک‌جانبه تعرفه‌ای و غیرتعرفه‌ای از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا ابراز نگرانی کرده و آن‌ها را با اصول سازمان تجارت جهانی ناسازگار دانسته است.
مکانیزم تعرفه مرزی کربن اتحادیه اروپا نیز به‌عنوان یک سیاست حمایت‌گرایانه و مخل توسعه کشورهای نوظهور رد شده است.
بریکس و حمایت از عدالت و صلح پایدار
در بیانیه نهایی بریکس، جنایات اسرائیل در فلسطین اشغالی و ممانعت این رژیم از ورود کمک‌های بشردوستانه به غزه نیز به شدت محکوم شده است. اعضای بریکس خواستار خروج نیروهای رژیم صهیونیستی از غزه و راه‌حل‌های عادلانه برای درگیری‌های غرب آسیا شده‌اند. این در حالی است که برخلاف بیانیه‌های جانبدارانه غربی، در بیانیه بریکس هیچ اشاره‌ای به محکومیت مقاومت فلسطینی و جنبش حماس نشده، بلکه تمرکز کامل بر مسئولیت‌پذیری رژیم اشغالگر بوده است.
بازسازی نظم بین‌الملل بر پایه چندقطبی‌گرایی
در نهایت، بیانیه بریکس با تأکید بر اصل چندقطبی‌گرایی، از نظم جهانی جدیدی دفاع کرده که در آن، صدای کشورهای در حال توسعه و نوظهور شنیده شود. این گروه نه‌تنها از نظام چندقطبی استقبال کرده، بلکه آن را به‌عنوان فرصتی برای کاهش نابرابری، تقویت اقتصادهای نوظهور، و احترام به حاکمیت ملی کشورها مطرح کرده است.
بیانیه بریکس، نقطه عطفی در دیپلماسی چندجانبه
بیانیه پایانی اجلاس ریودوژانیرو را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ گروه بریکس دانست. این بیانیه، فراتر از مسائل اقتصادی، به‌طور بی‌سابقه‌ای وارد عرصه دفاع از صلح، محکومیت تجاوز و حمایت از حاکمیت کشورهایی چون ایران شده است. ایران نیز با حضور فعال و استقبال از این مسیر جدید، جایگاه خود را در نظم در حال تکوین جهانی تثبیت کرده است.
واکنش خصمانه دونالد ترامپ به این تحولات نیز مؤید آن است که بریکس دیگر تهدیدی واقعی برای هژمونی غرب تلقی می‌شود، نه صرفا یک پیمان اقتصادی حاشیه‌ای.
در این مسیر، جمهوری اسلامی ایران با مشارکت فعال در سازوکارهای چندجانبه مانند بریکس، فرصت آن را دارد که صدای خود را در محافل بین‌المللی تقویت کرده و با پیوند با قدرت‌های نوظهور، از ظرفیت‌های جهانی برای دفاع از حقوق خود بهره‌مند شود. بریکس اکنون نه‌تنها تریبون کشورهای جنوب جهانی، بلکه در حال تبدیل شدن به بدیل جدی نظم لیبرال غربی است.
