دیپلماسی محتاطانه
روز گذشته دیدار ایران با تروئیکای اروپایی (انگلیس، آلمان، فرانسه) و نماینده اتحادیه اروپا در کنسولگری ایران در استانبول برگزار شد. این نخستین گفت‌وگوی دیپلماتیک رسمی تهران با کشورهای اروپایی پس از حمله رژیم صهیونیستی در نیمه ژوئن است که به جنگ ۱۲ روزه منجر شد. در جریان آن حملات، مذاکرات فنی ایران و آمریکا که از آوریل در جریان بود، به بن‌بست خورد. با نزدیک شدن ضرب‌الاجل اکتبر ۲۰۲۵ برای انقضای خودکار قطعنامه ۲۲۳۱ (پس از آن تمامی تحریم‌های سازمان ملل لغو خواهد شد مگر ماشه ۳۰ روز پیش فعال شود) اروپا برای تعویق این ضرب‌الاجل فشار آورده و پایان مرداد را مهلت گذاشته است. هدف اصلی این دور مذاکره، به گفته منابع آگاه جلوگیری از تشدید تنش‌ها و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل از طریق مکانیسم ماشه اعلام شده است.
بازگشت به میز مذاکره زیر سایه تهدید ماشه
قطعنامه ۲۲۳۱ در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ منقضی می‌شود و پس از آن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران لغو خواهد شد مگر ماشه از ۳۰ روز پیشتر فعال شود.
تروئیکای اروپایی (فرانسه، آلمان، انگلیس) پایان مرداد ۱۴۰۴ را ضرب‌الاجل اعمال دیپلماسی تعیین کرده‌اند و اعلام کرده‌اند در ازای تمدید مهلت ماشه تا ۶ ماه، از ایران تعهداتی مانند ازسرگیری گفتوگو با آمریکا، همکاری کامل با آژانس انرژی اتمی و ارائه گزارش درباره حدود ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده می‌خواهند. مقامات ایران این پیشنهاد را رد کرده و سخنگوی وزارت خارجه گفته صحبت از تمدید ۲۲۳۱ «کاملا بی‌معنی و بی‌مبنا» است.
بدبینی تهران به تعهدات ناتمام اروپا
مقامات ایرانی پیش از نشست استانبول با دیدی بدبینانه به اروپایی‌ها می‌نگریستند و بارها بر عدم پایبندی آن‌ها به تعهدات برجامی تأکید کردند. برای نمونه، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل تصریح کرد کشورهای اروپایی به دلیل حمایت از سیاست «فشار حداکثری» آمریکا و نقش در «تجاوز نظامی علیه مردم ما» هیچ مشروعیت حقوقی، سیاسی و اخلاقی برای فعالسازی مکانیسم ماشه ندارند. او تأکید کرده که این سه کشور با اعمال خود جایگاه خود را در برجام از دست داده و هر گونه تلاش برای احیای قطعنامه‌های لغو شده باطل و بی‌اعتبار است.
گفت‌وگوهای صریح، اما بی‌نتیجه در استانبول
سخنگوی وزارت خارجه (اسماعیل بقایی) نیز در آستانه مذاکرات اعلام کرد که هر گونه بحث از تمدید ضرب‌الاجل و بازگشت تحریم‌ها «دوچندان بی‌معنی و بی‌پایه» است. از سوی دیگر، کاظم غریب‌آبادی (معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت خارجه) بازگشت تحریم‌های سازمان ملل را «کاملا غیرقانونی» خوانده و تأکید کرده اروپایی‌ها به وعده‌های اقتصادی برجام عمل نکرده‌اند. مقامات ایران همچنین تأکید کرده‌اند برنامه‌ای برای مذاکره هم‌زمان با آمریکا ندارند و دیپلماسی را فرصتی برای حفظ منافع ملی می‌دانند که در صورت نیاز استفاده خواهند کرد.
گزارش‌ها حاکی از آن بود که مذاکرات در سطح معاونان وزیر خارجه انجام شد و هیأت‌های ایرانی و اروپایی وارد کنسولگری ایران در استانبول شدند. پس از پایان نشست، معاون وزیر خارجه ایران (کاظم غریب‌آبادی) گفت که «گفت‌وگویی جدی، صریح و مفصل» برگزار شده است. او گفت که آخرین تحولات مربوط به لغو تحریم‌ها و برنامه هسته‌ای ایران به بحث گذاشته شد و ایران ضمن انتقاد شدید از مواضع طرف مقابل در حمله اخیر، مواضع اصولی خود (از جمله درباره مکانیسم ماشه) را توضیح داد. وی تأکید کرد هر دو طرف با ایده‌های مشخص وارد جلسه شده و ابعاد مختلف موضوع بررسی شد. در نهایت توافق شد رایزنی‌ها در این زمینه ادامه یابد. از منظر رسانه‌های بین‌المللی نیز خبرگزاری رویترز به نقل از شرکت‌کنندگان نوشت ایران با پیشنهاد اروپا برای تمدید ضرب‌الاجل ماشه مخالفت کرده است.
پیامی دیپلماتیک از سوی ایران به جهان
هرچند هنوز نتیجه ملموسی از این دور حاصل نشده، اما ادامه گفت‌وگوها نشانه‌ای از پایبندی ایران به راه‌حل‌های دیپلماتیک تلقی می‌شود. همان‌طور که وزارت امور خارجه ایران اشاره کرده، ایران درهای دیپلماسی را نبسته و حاضر است برای رسیدن به منافع ملی از ابزار مذاکره استفاده کند. به گفته عباس عراقچی، «ایران نشان داده که توان مقابله با هرگونه تجاوز را دارد، اما همواره آماده پاسخ با دیپلماسی معنادار و مبتنی بر حسن نیت بوده است.»
اروپا در آزمون اعتماد دوباره
اکنون غربی‌ها در آزمونی قرار دارند که ثابت کنند گفتار و کردارشان مطابقت دارد؛ اگر واقعا مایل به حفظ توافق هسته‌ای هستند باید با عمل به وعده‌ها و ارائه ضمانت‌های اقتصادی قابل اتکا، به نگرانی‌های ایران پاسخ دهند. برای این جلسه در استانبول فعلا تنها توافق بر ادامه رایزنی‌ها بوده است، اما نتایج نهایی به آمادگی طرفین برای انعطاف و تعامل متقابل بستگی دارد.
آنچه در گفت‌وگوهای استانبول گذشت
گفت‌وگوهای ایران با نمایندگان تروئیکای اروپا (آلمان، فرانسه و انگلیس) جمعه در استانبول و در محل سرکنسولگری ایران برگزار شد. این گفت‌وگوها اولین رایزنی طرفین پس از آتش‌بس در جنگ تحمیلی رژیم صهیونیستی علیه ایران است که با حمله متجاوزانه آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران با بمب‌های سنگرشکن همراه شد.
«کاظم غریب‌آبادی» معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران که به همراه «مجید تخت‌روانچی» معاون سیاسی این وزارتخانه ریاست هیات ایرانی در گفت‌وگوها با اروپا در استانبول را برعهده داشت، گزارشی از روند این گفت‌وگوها را بیان کرد. غریب‌آبادی روز جمعه و در پیامی در صفحه خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «دکتر تخت‌روانچی و من گفت‌وگویی جدی، صریح و مفصل با مدیران سیاسی سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا داشتیم.»
دیپلمات ارشد ایرانی بیان کرد: «آخرین تحولات مربوط به لغو تحریم‌ها و موضوع هسته‌ای مورد بحث و بررسی قرار گرفت.»
او همچنین تصریح کرد: «ضمن انتقاد جدی از مواضع آن‌ها در مورد جنگ تجاوزکارانه اخیر علیه مردم ما، مواضع اصولی خود، از جمله در مورد مکانیسم موسوم به اسنپ بک را توضیح دادیم. هر دو طرف با ایده‌های مشخصی به جلسه آمدند که جنبه‌های مختلف آن مورد بررسی قرار گرفت.»
غریب‌آبادی در پایان نوشت: «توافق شد که رایزنی‌ها در این مورد ادامه یابد.»
پیشتر، دیپلمات‌های غربی گفته بودند که در این گفت‌وگوها قرار است پیشنهاد تمدید مهلت فعالسازی «سازوکار ماشه» علیه ایران از سوی تروئیکای اروپا مطرح شود. اگرچه به گفته آن‌ها، این اقدام مستلزم تصویب قطعنامه‌ای در شورای امنیت خواهد بود.
این کشورهای اروپایی که پیشتر تهدید کرده بودند اگر تا پایان اوت، توافقی در زمینه حل‌وفصل مسئله هسته‌ای ایران حاصل نشود، سازوکار ماشه را فعال خواهند کرد، سپس شرط ازسرگیری همکاری به تعلیق درآمده ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و مذاکرات با دولت آمریکا را برای تمدید این مهلت مطرح کردند.
مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا که با میانجیگری عمان انجام می‌شد، پس از دو ماه با حملات متجاوزانه رژیم صهیونیستی به ایران و پیوستنن آمریکا به آن با بمباران تاسیسات اتمی ایران متوقف شد. ایران عزم خود را برای مذاکره درباره حل‌وفصل دیپلماتیک مسئله هسته‌ای اعلام کرده اما همچنین گفته هرگونه مذاکره نیازمند تضمین تکرار نشدن حملات متجاوزانه علیه ایران است.
آسوشیتدپرس گزارش داد: «گفت‌وگوهای ایران و اروپا پس از چهار ساعت پایان یافت و مخور اصلی آن احتمال بازگردانی تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران بود.»
یک دیپلمات اروپایی به شرط فاش نشدن هویتش گفت: «سازوکار ماشه روی میز است». او افزود: «تاخیر احتمالی در فعالسازی سازوکار ماشه به شرط اینکه ایران تعامل دیپلماتیک موثقی انجام دهد، همکاری کامل خود را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از سر بگیرد و به نگرانی‌ها درباره ذخایر اورانیوم غنی‌شده با خلوص بالا رسیدگی کند، به آن‌ها منتقل
شده است.»
تهدید کشورهای اروپایی به فعالسازی مکانیسم ماشه، یعنی بازگشت تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران. در حالی که بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند مبنای حقوقی این اقدام نه‌تنها سست، بلکه فاقد مشروعیت است، برخی تحرکات فنی و دیپلماتیک نیز در جریان است که می‌تواند آینده مناسبات ایران و اروپا را دگرگون کند.
مکانیسم ماشه یا «Snapback Mechanism» سازوکاری مندرج در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام و بندهای ۱۱، ۱۲ و ۱۳ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت مصوب سال ۱۳۹۴ است که اجازه می‌دهد در صورت «نقض اساسی» تعهدات برجام از سوی ایران، یکی از اعضای گروه ۱+۵ (آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، روسیه یا چین)، سازوکاری را فعال کند که بدون نیاز به رای‌گیری در شورای امنیت سازمان ملل متحد، تمام تحریم‌های پیش از برجام سازمان ملل علیه ایران به‌طور خودکار بازگردد.
همچنین «لارنس نورمن» خبرنگار وال استریت ژورنال روز جمعه در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس به نقل از یک دیپلمات اروپایی نوشت: «هیچ پیشرفت یا شکست بزرگی در مذاکرات امروز رخ نداد. گفت‌وگویی معنادار با ایران انجام گرفت که در آن پیشنهاد مشخصی از سوی تروئیکای اروپایی و اتحادیه اروپا برای پیگیری مسیر دیپلماتیک ارائه شد.»
وی در ادامه نوشت: «تروئیکای اروپایی آماده استفاده از مکانیسم ماشه است اما اگر ایران گام‌هایی را اتخاذ کند، حاضر به تمدید مهلت آن است. ایران این پیشنهاد را رد نکرده است.»
نورمن ادعا داشت: «تا دیروز دیپلمات‌های اروپایی بر این باور بودند که ایران هیچ علاقه‌ای به تمدید مهلت نشان نمی‌دهد اما امروز این رویکرد دچار تغییراتی شده است.»
خبرنگار رسانه آمریکایی با تاکید بر اینکه این پیشنهاد تاکنون از سوی ایران رد نشده عنوان کرد که احتمالا گفت‌وگوهایی در خصوص جزئیات این تمدید مهلت انجام بگیرد.
وی در انتها تاکید کرد: «این موضوع با حدس من همخوانی دارد و آن این است که تصمیم‌گیری درباره تمدید مهلت تا پایان ماه اوت – به‌رغم همه پیچیدگی‌ها – احتمالا به واقعیت تبدیل شود.»
